Emre ERGÜL
ABD ile Çin arasında geçmişi 2018 yılına dayanan, ancak pandemi döneminde günışığına çıkan çip savaşlarında son perde… Çin savaşın tam kızıştığı bir dönemde, yarı iletken endüstrisi için büyük önem taşıyan galyum ve germanyumun ihracatını kısıtlamaya başladı.
Washington’un Pekin’in mikroişlemci teknolojisine erişimi engellemeye çalıştığı bir dönemde atılan bu adım, dünya manşetlerini süsledi. İngiliz BBC Televizyonu, “Çin’in yeni hamlesi dünya için ne anlama geliyor?” başlıklı özel haberinde, dünyanın yeni bir çip sıkıntısı yaşayabileceğine dikkat çekti. Çünkü Çin, küresel galyum ve germanyum tedarik zincirinde açık ara baş aktör… Resmi verilere göre, dünyadaki galyumun yüzde 80’ini, germanyumun da yüzde 60’ını Asya devi yönetiyor.
Peki Çin’in mesajı ne? Kısaca özet geçersek, ABD’nin ardından, önce Japonya, sonra da önemli çip üreticisi ASML’nin ana vatanı olan Hollanda, Çin’e çip teknolojisi ihracat kısıtlamaları getirdi. BMO Capital Markets’tan Colin Hamilton, “Çin’den gelen bu duyurunun zamanlaması tesadüf değil. Hollanda’nın kısıtlamaları açıkladığı bir dönemde Çin’in kararı tesadüf değil” diyor ve mesajın net olduğuna dikkat çekiyor: “Çok basit. Eğer bize çip vermezseniz, biz de size o çipleri yapacak malzemeleri vermeyiz.”
Batı basınına göre, Çin’in bu son hamlesi, ABD’ye zarar verebilir, çünkü çok değil, geçen ay bir Savunma Bakanlığı (Pentagon) sözcüsü, ABD’nin germanyum rezervlerine sahip olduğunu, ancak galyum stoku olmadığını açıklamıştı. Aynı sözcü, Pentagon’un tehlikeyi önceden sezdiğine dikkat çekip, başta galyum ve germanyum dahil kritik malzemelerin “yerli” üretimi için adımlar attığına dikkat çekmişti.
Politik risk danışmanlığı şirketi Eurasia Group ise Çin’in bu hamlesinin “sınırlı etki” yapacağına inanıyor: “Bilgisayar çipleri gibi bileşenlerin üretiminde kullanılan malzemelerin ikamesi var.” Şirketin ABD-Çin Direktörü Anna Ashton, ABD’ye Çin’in hamlesine karşın “geri dönüşüm” önerisinde bulundu: “Alternatif galyum ve germanyum kaynakları geliştirilmeli.
Bu malzemeleri kullandıktan sonra geri dönüştürmeli.” İki malzemenin vatandaşa etkisi ne? Bu sorunun cevabı da Birmingham Üniversitesi’nden Gavin Harper’da: “Sokaktaki insanlar galyum ve germanyumla bir ilişki kuramaz. Ancak arabalarının ne kadara mal olacağına veya yeşil teknolojiye geçmenin ne kadar pahalı olacağına önem verirler. İşte bazen uzaklarda yaşananlar, sonra hayatı etkileyen bir şeye dönüşür.”
Galyum ve germanyum nedir nerede kullanılır?
Galyum, kimyasal sembolü Ga, atom numarası 31 olan kimyasal bir elementtir. Germanyumun sembolü GE, tomu numarası ise 32’dir. Galyum arsenit (bir galyum ve arsenik bileşiği) yüksek frekanslı bilgisayar çiplerinde ve ayrıca LED ışıklar ile güneş panellerinin üretiminde kullanılır. Dünya çapında sınırlı sayıda şirket, elektronikte kullanım için gereken saflıkta galyum arsenit üretiyor. Germanyum ayrıca mikroişlemciler, güneş pilleri ve orduların “gizli silahı” olan gece-görüş gözlüklerinin üretimde kullanılır.
“Globalizasyon bitiyor, ‘kaynak milliyetçiliği’ başlıyor”
Birmingham Üniversitesi’nden Gavin Harper, iki büyük ekonomi arasındaki savaşın “kaynak (resource) milliyetçiliği” diye adlandırılabilecek bir “kendi malzemeni kendine saklama” korkusu başlattığını dile getirdi: “Hükümetlerin küreselleşme anlatısından giderek daha fazla uzaklaştığını görüyoruz. Uluslararası pazarların sadece malzeme teslim edeceği fikri ortadan kalktı ve resme daha geniş bakarsanız, Batı endüstrisi biraz varoluşsal bir tehditle karşı karşıya olabilir.”
Savaş 5 yıl önce başladı
Ekim 2018:
Amerikan Micron Technology ile Çin’in devlet destekli çip üreticisi Fujian Jinhua Integrated Circuit bir süredir “ticari bir savaş” yaşıyordu. Eski ABD Başkanı Donald Trump’ın yönetimi, eski ABD Adalet Bakanlığı’nın “ticari sırları çalmakla suçladığı” Çinli çip üreticisini ABD’li tedarikçilerine yasaklayınca olay uluslararası krize döndü.
Ocak 2020:
Reuters, Trump yönetiminin 2018’den beri Hollanda’ya çip üretim teknolojilerini Çin’e satmaması için baskı yaptığını öne sürdü. İddiaya göre, Hollanda en gelişmiş litografi makinesini Çinli bir müşteriye satamadı.
Mayıs 2020:
Trump yönetimi, küresel çip üreticilerinden Çinli Huawei Technologies’e yarı iletken sevkiyatını engelledi. Bu, Huawei’ye ait HiSilicon’un çip ve akıllı telefon üretim merkezini felç etti.
Aralık 2020:
ABD, Çin’in en büyük çip üreticisi SMIC’i ve düzinelerce başka Çinli firmayı kara listesine ekledi.
Eylül 2022:
ABD’li Nvidia ve Advanced Micron Devices, ABD’li yetkililerin kendilerine yapay zekâ çalışmaları için bazı en iyi bilgisayar yongalarını Çin’e ihraç etmeyi bırakmalarını söylediklerini belirtti.
Ekim 2022:
Biden yönetimi, Çin’e kapsamlı bir dizi ihracat denetimi yayınladı.
Aralık 2022: ABD, Çinli bellek yongası üreticisi YMTC’yi ve düzinelerce başka Çinli firmayı kara listesine ekledi.
Nijer’deki darbe uranyumu uçurdu
Dünyanın en büyük 7’nci uranyum üreticisi olan Afrika ülkesi Nijer’de 26 Temmuz’da yaşanan askeri darbe, radyoaktif maddenin fiyatını yükseltti. Uranyumun spot fiyatı bir hafta önceki 56.15 dolardan pazartesi günü 56.25 dolara yükseldi.
Yaşananlar “Nijer’in uranyum ihracatını durdurması bir tedarik riski yaratır mı?” sorusunu gündeme getirdi. Avrupa Birliği’ne göre bunun cevabı “Hayır.” AB Komisyonu Sözcüsü Adalbert Jahnz, “AB için bir uranyum tedarik riskinin olmadığını teyit edebilirim. AB kuruluşları, herhangi bir kısa vadeli arz riskini azaltmak için yeterli uranyum stokuna sahiptir” dedi. Radyoaktif zehirli bir metal olan uranyum, kanser tedavisinden denizciliğe, silah sanayisinden nükleer enerji tesislerine kadar birçok farklı alanda kullanılıyor.
