Mustafa Çağlar Atmaca: Robotlarla ‘teknolojik cennete’ erişmeyeceğiz

Yıllar evvel bilim kurgu sinemaların öznesi olan robotlar bugün ise hayatlarımızın neredeyse her yerinde. Fabrikalardan çıkarak hayat alanlarımıza, hatta siyaset sahnesine giren robot örnekleri çoğalıyor. Son olarak, ‘robot sanatçı’ olarak bilinen Ai-Da İngiltere Parlamentosu’nu ziyaret etti.

Gitgide hayatımıza daha fazla tesir eden robotlarla ilgili tartışmalar da süratle devam ediyor. MIT Havacılık ve Uzay Bilimleri kısmı akademisyenlerinden Julie Shah ve otonom araçlar üreten mühendislik grubuna liderlik eden Laura Major, ‘Robotları Beklerken Neler Olacak?: İnsan Robot- İş Birliğinin Geleceği’ isimli bir kitap kaleme aldı. Melis Zeren’in çevirisiyle Timaş Yayınları aracılığıyla okurla buluşan kitapta, yarının robotlarını nasıl tasarlamamız gerektiğine ve onlarla gündelik hayatımızı, kentlerimizi nasıl paylaşacağımıza dair tavsiyeler bulunuyor. Muharrirler Shah ve Major’ün argümanı, yeni jenerasyon robotların kendi yapay zekalarıyla geleceği ve kendi kararlarını veren toplumsal varlıklar olacakları istikametinde.

Bilim insanları Shah ve Major’ın kitabının argümanlarını ve bunun özgürleştirme(me) potansiyelini Textum Mecmuası editörlerinden, siyaset bilimi araştırmacısı Mustafa Çağlar Atmaca ile konuştuk.

Mustafa Çağlar Atmaca

Kitabı konuşmaya nereden başlamalıyız? Kitaba dair izlenimleriniz neler?

Kitaba dair temel bir kasvetten bahsederek başlayabiliriz. Günümüzde insanların teknolojiye yaklaşımlarının taşıdığı temel bir badireyi kitabın müellifleri da taşıyor. Bu da, teknolojiyi fetiş bir obje olarak düşünmek. Mevzuyu anlamak için Homo-Sapiens haline gelişimize kadar gidebiliriz. Burada kastım, insan kendisini, kendisiyle birlikte etrafını değiştirip dönüştürürken ebediyen alet kullanıyordu. Örneğin, Afrika’daki yeni bir fosil buluntusuna nazaran, homininiler başparmağının kavrama yetisinden evvel alet kullanma yetisine sahiptiler. Yani teknoloji hiçbir vakit beşere dışsal, insanın hayatına müdahale eden bir öge olarak bulunmuyordu. Teknoloji bu manasıyla insan olmanın neredeyse karakteristik özelliklerinden bir tanesi.

Spinoza’nın tabiriyle “insanı krallık içinde krallık” üzere gören, insan merkezli (antroposentrik) bir bakış açısının bir cins krizi ve kusuru bu. Muharrirlerin bu kusuru paylaştığını görüyorum. Teknolojiyi, robotları ve robotların gelişimini insan bağlarına dışsal, insanların kendilerini buna hazırlaması gereken bir “şey” üzere kavrayan fikir, kitabın en temel düşüncelerinden biri. Yakın vakitte kaybettiğimiz Fransız düşünür Bruno Latour’un tabiat hakkında söylediği şeyi kabaca teknoloji için söyleyecek olursam, biz teknoloji üretmiyoruz; biz kendini üreten teknolojiyiz. Teknolojiyle kurduğumuz münasebet bu içkinliği sağlamalı.

Kullandığınız “içkinleşme” tabirini açabilir misiniz? “İçkinleştirme” anlatısı yok mu kitapta pekala?

Bizi yabancılaştıran aletler de bize içkin. O manasıyla “içkin değil” demeyeceğim. Lakin bu içkinliğin alet kullanımının motivasyonu bize yabancı. Örneğin, fabrikadaki emekçi makine kullanıyor ve bir müddet sonra elleri o makinenin kesimi, çalışanın organı olmaya başlıyor. Öbür organlar köreliyor. Günümüz alet kullanımının kendisi olumsuz bir içkinlik taşıyor.

‘ROBOT: MEKANİK PERSONEL, KÖLE PERSONEL DEMEK’

Robotlar çok uzun vakittir hayatımızda ve tahminen robot olduğunun farkında bile olmadığımız robotlar var. Kitaptaki bilgiye nazaran, dünyada 1.7 milyon endüstriyel robot var. Neden robotlara “ihtiyaç” duyulur?

İnsanın bütün yaratıcılığını biraz sonra söyleyeceğim ekonomik alakalara indirgiyor değilim. Sanat yahut öbür zihinsel insan eserlerinin hepsinin gerisindeki temel motivasyonun kapitalizm ve üretim bağları olduğunu söyleyecek değilim. Fakat “robot” sözünün kökenine baktığımız vakit – Çek muharrir Karel Çapek’in Rossom’un Kozmik Robotları tiyatro oyunundan türeyen bir kavram bu – manasının “mekanik personel, köle işçi” demek olduğunu görüyoruz. Bunun ötesinde makinelerin çok çağdaş bir olgu olduğunu da söyleyemeyiz. İlkel diyebileceğimiz robotlar da, Da Vinci’nin, el Cezerî’nin makineleri de evvelden beri vardı. Zira bu, insanın etrafındaki aletlerle kurduğu münasebetle başlayan bir süreç. Robotlar, yapay zekâ, sanayi 4.0 vs. teknolojinin 2020’lerde aldığı şimdiki biçimi olabilir en fazla.

Ancak soruyu Marx’a dönerek cevaplamak zorundayım. Kabaca, bu gelişmenin ardındaki temel motivasyonun nispî artık bedeli artırmak olduğunu düşünüyorum. Bunu artırmanın araçlarından birisi olarak robotlar da bu sürecin bir modülü. Üretim sürecinde artık paha elde etmenin iki yolu var. Birisi mutlak artı bedel oburu rölâtif artık paha. Mutlak artık pahada çalışanların çalışma mühletini artırmak zorundasınız, personeller daha fazla çalışmalı. Fakat bunu yapmanın bir hududu var: Günün ve insan vücudunun sonları. Bir de izafi artık paha var; çalışma saatleri sabit kalsa ve hatta kısalsa da personellerin çalışma süresindeki verimliliği artırmak. Münasebetiyle robotların devreye girdiği yer esasen burası. Söz itibariyle de mekanik personel, köle emekçi denmesi bu türlü bir yere tekabül ediyor. Teknolojinin gelişiminde beşere dair, insanın yaratıcılık meziyetleri ve kapasitesi ile ilgili bir motivasyon da var lakin bu öge da üretim süreçlerinde “artı değer” yaratma motivasyonuyla işliyor. Robotların günümüzde geldiği noktada insanı sahiden işten, işin angaryasında özgürleştirme potansiyeli varsa bile bu mevcut üretim bağları bağlamında kaldığı ölçüde en fazla rölâtif artık pahası artırmak üzere bir işe yarıyor.

‘ROBOTLARIN GELMESİYLE ÇABUCAK BİR CENNETE ERİŞMEDİK, ERİŞMEYECEĞİZ’

Kitabın ismi ‘Robotları Beklerken Neler Olacak?’. Biz, ‘hangi robotları’ bekliyoruz?

“Bekleme” sözcüğüne takılıyorum burada. Bekleyen öznenin kim olduğu değerli. Soru bu haliyle bütün bir insanlığı içine alıyor. Ben mevcut üretim münasebetleri bağlamında tek, büyük harfli bir ‘İNSAN’ olduğunu düşünmüyorum. Büyük harfli bir insan derken, ne demeye çalışıyorum? Şu an itibariyle teknolojinin, üretim araçlarının geldiği noktada halihazırda bütün insanları işten özgürleştirecek bir maddi altyapıya sahibiz neredeyse. Şu an itibariyle bütün fabrikalar robotlaştırılabilir. Bence günümüzde insanı işin angaryasından özgürleştirme teknolojik kapasitesine esasen sahibiz. Sorun bunun neden hala gerçekleşmiyor oluşu. Bu yeniden bizi “bekleyen kim?” sorusuna götürüyor.

Frank Herbert’ın ‘Dune’unda geçen bir kelam vardı: “İnsanlar bir vakit kendilerini özgürleştireceği umuduyla kanılarını makinelere teslim ettiler ancak bu yalnızca, makinesi olan başka insanların onları köleleştirmesine yol açtı.” Robotların gelmesiyle çabucak bir cennete erişemeyeceğiz, erişmedik. Birileri robotların sahibi olmaya, onları üretmeye devam edecek. Elon Musk, Jeff Bezos üzere tekno-feodal diyebileceğimiz beşerler üretiyor bu robotları. En son Elon Musk’ın bir robotu çıktı. Yürüyen bir savaş makinesi. Bir yandan bu robotlar endüstriyel üretim faaliyetini gerçekleştirebilecek robotlar lakin Musk örneğine baktığımızda bunlar kısa vadede bizi işten özgürleştirecek hedeflere seferber edileceklermiş üzere gözükmüyor. Zira kriz hâlâ çözülemedi. Emek-sermaye çelişkisi çözülemediği sürece tek başına hangi robotu beklersek bekleyelim, bu insanları özgürleştirici bir tesir yaratmayacak.

Söylediğinize en yakın karşılık veren nokta kitapta, “fabrikalara robot koyamazlar zira robotların lisanını tam manasıyla bilmiyoruz ve bu riskli” formunda yer alıyor. Bu riski “tasarım odaklı” bir çizgiden azaltacak formda robot yetiştirmeyi öneriyorlar. Lakin bunu yalnızca endüstriyel tasarım odaklı bir yerden kurgulanması çok hudutlu değil mi?

Kesinlikle çok hudutlu. Bu, insan-merkezli bakışın çıktısı; teknolojiyi kaçınılmaz, ereksel, en nihayetinde gelecek olan bir “şey” olarak kurgulama meşakkati. Lakin şunu düşünmeliyiz tahminen de: bunların hiçbirisi olmak zorunda değil. Neden robotlar gelişmek, yetişmek zorunda? Neden her tarafımız robot dolmak zorunda? Buna belli perspektiften bakmamız gerekiyor. Ben insanın özgürleşmesi, kapasitelerinin gelişmesi perspektifinden bakıyorum. Fakat bu açıdan bir yararı olabilir olacaksa; teknolojiye dair ufkumuzda bu olmalı.

Robotları Beklerken Neler Olacak?, Laura Major, Julie Shah, Tercüman: Melis Zeren, 288 syf., Timaş Yayınları, 2022.

‘TEHLİKE, İNSANIN ROBOT HALİNE GELMESİ TEHLİKESİ’

Burada “yetiştirmeyi” bilhassa kullandım zira kitapta bu halde geçiyor. Robotlar var, daha da çok olacaklar. Biz onları bebek üzere büyüteceğiz, onları denetim edenler ebeveyn rolü üstlenecek ve etraf ona nazaran düzenlenecek. Zira bir ‘bebeğin’ muhtaçlıkları vardır. Bu bağlamda, her yerde robot olan bir hayat size ne tabir ediyor?

Pesimist bir yerden karşılık vereyim. Bunun tehlikesi şu; biz daima robotların giderek beşere benzediği haberlerini görüyoruz. Cilt ve yüz ekleniyor, hareketleri çok daha insansı hale gelmeye başlıyor. Hopluyorlar, zıplıyorlar. Sevişebilen robotlar var. Fakat görünen o ki robotların insanlaşmasından fazla insanların robot haline gelme tehlikesi var.

Kitap, ömrün beslendiği bir yerden robotları gündelik hayata dahil etmekten bahsederken, gündelik hayatın düzenlenmesini de fabrika nizamı örnekleriyle ilerletiyor.

Zamanında Fordist üretim, üretim bandı teknolojisi vardı. Fakat bu, o bantta kalmayarak üretim bantlarına benzeyen bir toplumsallık yarattı. Günümüzde, Post-Fordist devirdeyiz ve öteki teknolojilerle bu makine bandı aşıldı. Şimdiki şekillenme buna nazaran oluyor. Bu nedenle vurgulamak isterim ki, robotların gündelik hayata nasıl sokulduğu çok değerli zira buna bağlı özgürleştirme potansiyeli taşıyor. Jetgiller dünyası yaratma ihtimali var lakin bu hudutlarla değil.

Mesela çeviri araçları çok hoş bir örnek. Hayatı kolaylaştırıyor ancak bir yandan hayatımıza bu kadar yayılmasıyla insanın lisanla kurduğu ilgiyi robotun lisanla kurduğu münasebetten geçiriyor. Robot asla insan üzere konuşamayacak, lisanla kurduğu ilgi asla insanınki üzere olamayacak. Biz bu insani meziyetlerimizi robotların kullanımına açtığımız ölçüde insanların lisanla, sanatla kurduğu bağın, zihnin bütün eleştirel kapasitelerinin robotlaşması ve makinenin kurduğu verisel bağlara indirgenmesi ihtimali doğuyor.

‘TEKNOFOBİ 18’İNCİ YÜZYILDA DA VARDI’

Burada bahsettiğiniz tekno-fobinin ana sınırından beslenen bir kaygı değil sanırım.

Haklı olabilirsiniz. Tekno-fobi her bir teknolojik paradigma değişikliğinde patlıyor aslında. “Bu seferki insanlığın sonunu getirecek, insanları yiyecekler vb.” dehşetler oluyor. Bunlar yeni üzere anlatılıyor lakin 18’inci yüzyılda da bu kaygılar vardı ve bu her yeni teknolojik atılımla bir arada tekrar gün yüzüne çıkıyor. O kestirilemezliğin korkusu…

Sizdeki öteki bir his mu?

Bendeki duyguya bir tıp muhafazakarlık mı demeli? “Yeni bir şey çıkacak ve insanları köleleştirme tehlikesi var” dediğimde bende sezdiğiniz hissin sebebi robotlar değil. Sebebi, robot sahipliği hakkında, robotların kimlerin elinde, ne hedefle toplumsal hayatımıza girdiği… Tüm robotların makûs gayeye hizmet ettiğini söylemiyorum. Örneğin konut robotları insanları konut işlerinden azade kılabiliyor. Bunları yok saymıyorum. Lakin teknolojinin potansiyeli bundan çok daha fazlası aslında. Çaba burada teknolojinin kendisiyle değil, o potansiyeli geride tutanlara karşı olmalı.

Robotlar “nitelikli işçi”. İnsan kendi sonluluğuyla “niteliksiz işçi”. Kitap işsizliği tartışmadığı için bu örtülü kalmış oluyor. Öte yandan, şirketlerin birbiriyle iş birliği yapması gerektiği, datalarını kâr emeliyle birbirlerinden saklamamaları gerektiği konusu “şirketlerin etik sorumluluğu” bağlamında bir “güvenlik algısı” ve “çözüm” halinde tartışılıyor kitapta. Bu bana nazaran muharrirlerin kamusala dair bir uyarısı. Siz bunu nasıl yorumlarsınız?

Kitabın en büyük ikinci eksiği de tüm bunların yarattığı yeni durumda mesela işsizlik mevzularına hiç dokunmamaları, fabrika sahiplerinin insafında etik noktaya itmeleri… Bunun anlatılmasının öncesinde de “İşçi-robot tasarımı bir toplum dizaynından başka tutulamaz” deniyor kitapta. Bu robotları önceliyor, bu nedenle müelliflerin cümlesini bilakis çevirip söyleyeceğim. Şu anki toplumsal münasebetlerimizin kendisi nasıl robotlar ürettiğimizi belirliyor. Toplumsal ilgileri ikinci plana atarak robotları düşünmek bana çok dertli geliyor. Robotların yarattığı meşakkatleri mukavelelere, şirketlerin mutabakatlarına, kurallarına, esaslarına bırakarak çözme yoluna gidiyor. Şirketlerin robotların geliştiği durumdaki avantajlarını denetim edecek bir yasanın tek başına kimseyi garanti altına alacağını düşünmüyorum velhasıl. Muharrirler da yaşadığımız toplumsallığın içinden, kendi konumlarından düşünüyorlar ve bunun handikabını yaşıyorlar. Eksik tekliflerinin nedeni bu.

‘TEKNOLOJİK KÖRLÜK, HAYATI TOPLAMA KAMPINA BİLE ÇEVİREBİLİR’

Özgürleştirme konusuna dönecek olursak, üstteki “yaşam” ve “iş” kurgusuyla yapılan robot adaptasyonu özgürleştirici olabilir mi?

Olamaz. Teknolojinin kendisinin direkt özgürleştirici ve olumlu addedilmesine dair de konuşmak gerekiyor. Örneğin, faşizm birinci başta muhafazakâr ve tutucu bir ideoloji üzere algılanabilir. Lakin Almanya’da ve İtalya’da gelişen “faşist sanat”, kelam gelimi faşist Marinetti’nin fütürizmini düşünelim. Fütürizm, gelecek algısı, “geleceği teknolojiyle şekillendirmek” vs. bunlar politik olarak içi boş kavramlar değil. Faşizm de bunu verimli bir biçimde kullanabiliyor. Müelliflere dair bu yorumu yapmıyorum ancak böylesi bir teknolojik körlüğün, “bilimsel” körlüğün tehlikelerinden birisi de bu: Bütün bir hayatı toplama kampına çevirebilir. Bu kadar robot mekanikliğinde kurgulanmış bir hayat, fabrikanın da ötesinde hayatı bir toplama kampına bile çevirebilir.

Komplocu değiliz. Komplocu zannedilir miyiz?

Yok, robotları seviyoruz. Teknolojiye sırt dönmek çok muhafazakâr ve tutucu bir durum. Daima gerisinde komplo aramak da bu muhafazakarlığı besliyor. Bunun bizi bir yere götürmeyeceği açık. Ama, “Kim neyi, niçin, kim için üretiyor” diye daima sormalıyız. Sorun şu ki, otomasyonu, robot teknolojisini kendi haline, sermayenin insafına bıraktığımızda yol açacağı şey garantisiz ve düşük fiyatla çalışmak olacak. Bu “Senin yaptığını robotlar yapabiliyor ve sen yaptığın işi daha düşük fiyata yapacaksın” demek. İşte çalışma ve emeğini satma mecburiliği çözülmediği sürece, bize sunulan bu “teknolojik cennet” tasavvurunun arkasında aslında bir cins cehennem var: İnsanlara daha fazla esnekleşmenin, güvencesizliğin, düşük fiyatlara çalışmanın reva görüldüğü bir cehennem. Benim itirazım açıkçası buna.